Over zorgpad ADHD & referenties

Het ADHD-zorgpad (www.ADHD-traject.be) is een webtool die evidence-based advies geeft voor de diagnose en behandeling van ADHD volgens de normen voor gecertificeerde zorginstrumenten. Het Zorgpad is gecertifieerd door CEBAM (Belgisch centrum voor evidence based medecine) voor een periode van 5 jaar met ingang van 10/06/2022. Het ADHD-zorgpad is dus ook gepubliceerd op ebpracticenet en draagt het Cebam kwaliteitslabel.

In het kader van het nieuw geestelijk gezondheidsbeleid voor kinderen en jongeren werd bijzondere aandacht besteed aan Attention Deficit Hyperactivity Disorder - aandachtsdeficiëntie- /hyperactiviteitsstoornis met hyperactiveit (ADHD).

Het online instrument dat wij voorstellen, is het resultaat van grondig wetenschappelijk onderzoek bestaande uit een systematisch literatuuronderzoek van kwalitatief hoogstaande richtlijnen uit de (inter)nationale welzijns- en gezondheidszorgsector voor de diagnose en behandeling van ADHD bij kinderen en jongeren. 

Daarnaast is dit ook een resultaat van een samenwerking tussen verschillende Belgische experten met ervaring in de diagnostiek en behandeling van ADHD die in 2018 werden aangeworven door de geestelijke gezondheidsnetwerken voor kinderen en jongeren van elke provincie en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, gecreëerd met steun van de federale overheid – FOD Volksgezondheid. 

Deze webtool is tevens verrijkt met praktijkinformatie op basis van beschrijvende informatie over ADHD alsook gebaseerd op gesprekken tussen specialisten rekening houdend met regionale verschillen in de (zorg)praktijken. Dit instrument wil bijdragen aan een nationale samenhang in de praktijken voor de diagnose en behandeling van kinderen en jongeren met ADHD. 

Leeswijzer: bij het doorlopen van het instrument maken we specifiek duidelijk wanneer adviezen ondersteund zijn door (inter)nationaal erkende richtlijnen. U herkent dit aan de nummers in de tekst die op hun beurt verwijzen naar een richtlijn, waarvan u de wetenschappelijke bewijswaarde kunt nagaan in de rubriek "Over het zorgpad & referenties".

Zo stelt dit praktisch en concreet online instrument gedragslijnen voor die gebaseerd zijn op de aanbevelingen uit verscheiden (inter)nationaal erkende kwalitatieve richtlijnen, vertaald naar de Belgische context. Het wil de klinische praktijk evidence based ondersteunen, met respect voor de practice based klinische keuzes van de zorgverleners.

Het spreekt voor zich dat de aanbevelingen in deze webtool geen verplichtingen zijn en niet strak moeten worden toegepast maar worden overgelaten aan het oordeel van de hulpverlener volgens haar/zijn expertise en volgens de specifieke levenscontext van het kind (psycho-affectief en cognitief profiel, omgevings- en sociaal-economische context, familiale context…).

Wij hopen dat deze webtool de praktijken zal verrijken, kan aanzetten tot samenwerking en bijdragen tot een afgestemde zorg op maat voor kinderen en jongeren met ADHD.

Marina Danckaerts (UPC-KU Leuven), Dagmar Van Liefferinge (YUNECO, Vlaams-Brabant), Ine Loix (KU Leuven) en Elke Emmers (UHasselt), Laure Raymond (Rhéseau, Henegouwen), Hans Hellemans (PANGG 0-18, Antwerpen), Jean-François Wilock (Bru-Star, Brussel), Jannes Baert (CAR), Erwin Derks (Ligant, Limburg), Corinne Catale (Realism0-18, Luik), Chantalle Hattiez (Kirikou, Namen), Annelies Coetsier (Radar, Oost-Vlaanderen), Dominique Potelle (Archipel BW, Waals-Brabant), Ilse Dewitte (WINGG, West-Vlaanderen). Mede namens Lienke Scheerlinck (PANGG 0-18, Antwerpen), Kristell Ackerman (Bru-Star, Brussel) en Helea Suleau (Matilda, Luxemburg).

          

Wetenschappelijke verantwoording Zorgpad ADHD

In 2021-2022 werd er een update uitgevoerd op basis van de huidige inzichten uit wetenschappelijk erkende (inter)nationale richtlijnen over de diagnostiek en behandeling van kinderen en adolescenten met ADHD. Op deze manier werd het zorgpad ADHD volledig geactualiseerd.

Hiertoe is een project uitgerold dat zijn basis vindt in methodologische systematiek met als financiering OVERHEIDSOPDRACHT BESTEK nr. PSY/DRUGS/NVT/2021/actualisatie zorgpad ADHD.

Dit project hield in dat een systematische review werd uitgevoerd over (inter)nationale richtlijnen voor de diagnostiek en behandeling van kinderen en adolescenten met ADHD en dat de methodologische kwaliteit van deze richtlijnen in kaart werd gebracht door ervaren reviewers. Daarna volgde een proces van iteratie om het huidige zorgpad te actualiseren volgens de inzichten van de systematische review om zo de link tussen de richtlijnen (met bijhorende evidentie) en het zorgpad duidelijker te leggen.

Zoekstrategie

Het primaire doel van de systematische review was om een uitgebreide, gemakkelijk toegankelijke en geactualiseerde beoordeling te geven van de kwaliteit van de beschikbare klinische (inter)nationale richtlijnen met betrekking tot de diagnose en behandeling van ADHD bij kinderen en adolescenten. Deze beoordeling werd uitgevoerd met behulp van het standaard instrument, AGREE II en betreft richtlijnen die gepubliceerd werden in de periode van 2011 tot heden. Voor deze studie werd ook een protocol ontwikkeld voor publicatie in PROSPERO.

Doorzochte databanken

We hebben literatuuronderzoek verricht in de volgende bibliografische wetenschappelijke databanken: PubMed, Web of science, EMBASE, Scopus, Cochrane, Google Scholar en verschillende databanken van (inter)nationale verenigingen of organen die gespecialiseerd zijn in ADHD (bv. American Psychiatric Association, European Psychiatric Association…).

Zoektermen

Gebruikte zoektermen omvatten: “attention-deficit/hyperactivity disorder” or “ADHD,” and “guideline,” or “practice guideline,” or “clinical practice guideline,” or “guidance,” or “recommendations” and “children”, or “adolescents”.

Bijvoorbeeld, de PubMed-zoekstrategie omvatte: "attention deficit hyperactivity disorder"[tiab] OR"ADHD"[tiab]. AND "Children"[tiab] OR "Adolescents"[tiab]. Filters activated: Guideline, Publication date from 2011/01/01 to 2021/11/01, Humans. Daarnaast werden ook relevante referentielijsten nagekeken op mogelijk relevante richtlijnen die niet verschenen in de initiële zoektocht.

Beschrijving selectiecriteria

Criteria voor het opnemen van richtlijnen waren: (1) Evidence-based richtlijnen aangaande de diagnose of behandeling van ADHD; (2) aangaande kinderen of jongeren van 6-18 jaar (3) Engelstalig, Nederlandstalig of Franstalig; (4) originele bron-richtlijnen; (5) zowel nationale als internationale richtlijnen; (6) gepubliceerd tussen 1 januari 2011 en 1 november 2021; (7) geproduceerd door nationale of internationale medische genootschappen, beroepsorganen of ministeries van volksgezondheid of gepubliceerd in een richtlijnen-databank of een peer-reviewed tijdschrift.

Wij sloten richtlijnen uit die (1) eerder dan 2011 waren gepubliceerd, (2) niet in het Engels, Nederlands of Frans waren geschreven, (3) werden gepresenteerd als consensus of op deskundigen gebaseerde verklaringen of richtlijnen, (4) werden aangepast van andere bron-richtlijnen of (5) één auteur hadden.

Publicaties die de implementatie rapporteren van de opgenomen richtlijnen door verschillende auteurs werden niet in aanmerking genomen voor deze systematische review. Een volledig overzicht van de systematische literatuurzoektocht  wordt weergegeven via een PRISMA flowchart in de systematische review.

Methodologische kwaliteit

We gebruikten het AGREE II-instrument om de methodologische kwaliteit te beoordelen van de richtlijnen. AGREE II is een gevalideerd instrument dat bestaat uit 23 items gegroepeerd onder zes domeinen en een laatste item om de totale score van de richtlijn te evalueren. Voor elk item werd elke beoordelaar gevraagd een score te geven op basis van de stelling, waarbij gebruik wordt gemaakt van een Likert-schaal van 1 (‘sterk mee oneens’) tot 7 (‘sterk mee eens’). Een score tussen 2 en 6 wordt toegekend wanneer de rapportage van het AGREE II item niet voldoet aan de volledige criteria of overwegingen, afhankelijk van de volledigheid en kwaliteit van de rapportage. De score stijgt naarmate aan meer criteria wordt voldaan en overwegingen aan bod komen (Brouwers et al., 2010).

Het instrument AGREE II is het meest gebruikte instrument om de methodologische kwaliteit van klinische richtlijnen te beoordelen – en behoort tot het Grading of Recommendations, Assessment, Development and Evaluation (GRADE)-kader. Na beoordeling hanteerden we de cut-off range van 50%-83% zoals voorgeschreven door de recente literatuur (Brouwers et al., 2010; Hoffmann-Eßer et al., 2018) voor domein 3 om te bepalen of we de richtlijn zouden includeren als bron om het zorgpad te actualiseren. Een volledig overzicht van de gebruikte bronnen en hun methologische kwaliteit is te vinden in de publicatie. Hieronder wordt de evidentie van de gebruikte richtlijnen weergegeven.

Voor andere wetenschappelijke bronnen die zijn gebruikt voor het oorspronkelijk opstellen van het zorgpad ADHD is de publicatiedatum het eerste criterium dat wordt gebruikt om te bepalen of dit nog de meest recente informatie is. Daarnaast wordt de wetenschappelijke kwaliteit van de studies bepaald aan de hand van de EBRO-rangorde om de sterkte van de aanbevelingen uit deze studie/artikel aan te geven zoals dat ook zal gebeuren voor de richtlijnen hierboven (Burgers & van Everdingen, 2004).

Reviewproces en update

Het ontwikkelde protocol voorziet in periodieke optimalisering en update op basis van recent beschikbaar wetenschappelijk bewijs. Gezien het snel veranderende onderzoekslandschap en de onderzoeksmethodologie in deze wetenschappen hanteren wij vijf jaar als norm binnen de gezondheidsrichtlijnen (Elliott et al., 2014). Het protocol geeft op transparante wijze aan hoe de actualisering zal plaatsvinden en hoe deze op dat moment door de onderzoekers en auteurs moet worden uitgevoerd.

Referenties

De genummerde [N] en vetgedrukte referenties maken deel uit van de systematische review en werden opgenomen als referentie voor de gebruikte richtlijnen. Verwijzingen in de tekst maken de duidelijke koppeling tussen aanbeveling en evidentie.

[5] Arbeitsgemeinschaft der Wissenschaftlichen Medizinischen Fachgesellschaften, (AWMF) [Association of the Scientific Medical Societies in Germany]. (2017). Long version of the interdisciplinary, evidence- and consensus-based (S3) guidelines “Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD) in children, adolescents and adults” (AWMF-Registernummmer 028-045). https://www.awmf.org/uploads/t...

[10] Barbaresi, W. J., Campbell, L., Diekroger, E. A., Froehlich, T. E., Liu, Y. H., O’Malley, E., Pelham, W. E. J., Power, T. J., Zinner, S. H., & Chan, E. (2020). Society for Developmental and Behavioral Pediatrics Clinical Practice Guideline for the Assessment and Treatment of Children and Adolescents with Complex Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder. Journal of Developmental & Behavioral Pediatrics, 41, S35. https://doi.org/10.1097/DBP.00...

[9] Beroepsvereniging van Professionals in, Sociaal Werk, Nederlands Instituut van, Psychologen, Nederlandse vereniging, van pedagogen en onderwijskundigen, & red. (2016). Richtlijn ADHD voor jeugdhulp en jeugdbescherming. Trimbosinstituut.

[4] Bolea-Alamañac, B., Nutt, D. J., Adamou, M., Asherson, P., Bazire, S., Coghill, D., Heal, D., Müller, U., Nash, J., & Santosh, P. (2014). Evidence-based guidelines for the pharmacological management of attention deficit hyperactivity disorder: Update on recommendations from the British Association for Psychopharmacology. Journal of psychopharmacology, 28(3), 179–203.

Brouwers, M. C., Kho, M. E., Browman, G. P., Burgers, J. S., Cluzeau, F., Feder, G., Fervers, B., Graham, I. D., Grimshaw, J., & Hanna, S. E. (2010). AGREE II: Advancing guideline development, reporting and evaluation in health care. Cmaj, 182(18), E839–E842.

Burgers, J. S., & van Everdingen, J. J. (2004). Evidence-based guideline development in the Netherlands: The EBRO platform. Nederlands tijdschrift voor geneeskunde, 148(42), 2057–2059.

Canadian ADHD Resource Alliance (CADDRA. (2018). Canadian ADHD Practice Guidelines. Toronto, Ontario: CADDRA. chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/viewer.html?pdfurl=https%3A%2F%2Fwww.caddra.ca%2Fwp-content%2Fu...

Coghill, D., & Seth, S. (2015). Effective management of attention-deficit/hyperactivity disorder (ADHD) through structured re-assessment: The Dundee ADHD Clinical Care Pathway. Child and adolescent psychiatry and mental health, 9(1), 1–14.

Elliott, J. H., Turner, T., Clavisi, O., Thomas, J., Higgins, J. P. T., Mavergames, C., & Gruen, R. L. (2014). Living Systematic Reviews: An Emerging Opportunity to Narrow the Evidence-Practice Gap. PLoS Medicine, 11(2), e1001603. https://doi.org/10.1371/journa...

Fung, D. S., Lim, C. G., Wong, J. C. M., Ng, K. H., Cheok, C. C. S., Kiing, J. S. H., Chong, S. C., Lou, J., Daniel, M. L., & Ong, D. (2014). Academy of Medicine-Ministry of Health clinical practice guidelines: Attention deficit hyperactivity disorder. Singapore medical journal, 55(8), 411.

[7] Haute Autorité de Santé. (2014). Recommandation de bonne pratique: Conduite à tenir en médecine de premier recours devant un enfant ou un adolescent susceptible d’avoir un trouble déficit de l’attention avec ou sans hyperactivité. Paris. chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/viewer.html?pdfurl=https%3A%2F%2Fwww.tdah-france.fr%2FIMG%2Fpdf...

Hoffmann-Eßer, W., Siering, U., Neugebauer, E. A., Lampert, U., & Eikermann, M. (2018). Systematic review of current guideline appraisals performed with the Appraisal of Guidelines for Research & Evaluation II instrument—A third of AGREE II users apply a cut-off for guideline quality. Journal of clinical epidemiology, 95, 120–127.

[6] Hoge Gezondheidsraad. (2021). Medicamenteuze en niet-medicamenteuze aanpak van ADHD (ADVIES nr. 9547). Brussel HGR. chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/viewer.html?pdfurl=https%3A%2F%2Fwww.health.belgium.be%2Fsites%...

Kovshoff, H., Williams, S., Vrijens, M., Danckaerts, M., Thompson, M., Yardley, L., Hodgkins, P., & Sonuga-Barke, E. J. (2012). The decisions regarding ADHD management (DRAMa) study: Uncertainties and complexities in assessment, diagnosis and treatment, from the clinician’s point of view. European child & adolescent psychiatry, 21(2), 87–99.

Loeys, K., & Roels, M. (2016). ZORGPAD ADHD Versie 2016—Een praktische leidraad voor de detectie, diagnostiek, behandeling en opvolging van ADHD bij kinderen / jongeren / volwassenen. Lokaal Multidisciplinair Netwerk & Overlegplatform GGZ West Vlaanderen. https://docplayer.nl/9305878-Z...

[2] National Guideline Centre. (2018). Attention deficit hyperactivity disorder: Diagnosis and management.

[3] National Health and Medical Research Council. (2012). Clinical Practice Points on the diagnosis, assessment and management of Attention Deficit Hyperactivity Disorder in children and adolescents. Commonwealth of  Australia. chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/viewer.html?pdfurl=https%3A%2F%2Fwww.nhmrc.gov.au%2Fsites%2Fdef...

[8] Nederlands Centrum Jeugdgezondheidszorg. (2015). JGZ-richtlijn ADHD: signalering, begeleiding en toeleiding naar diagnostiek. https://www.ncj.nl/richtlijnen/alle-richtlijnen/richtlijn/?richtlijn=24&rlpag=918.

Pritchard, A. E., Nigro, C. A., Jacobson, L. A., & Mahone, E. M. (2012). The role of neuropsychological assessment in the functional outcomes of children with ADHD. Neuropsychology review, 22(1), 54–68.

[1] Wolraich, M. L., Hagan, J. F., Allan, C., Chan, E., Davison, D., Earls, M., Evans, S. W., Flinn, S. K., Froehlich, T., Frost, J., Holbrook, J. R., Lehmann, C. U., Lessin, H. R., Okechukwu, K., Pierce, K. L., Winner, J. D., Zurhellen, W., & SUBCOMMITTEE ON CHILDREN AND ADOLESCENTS WITH ATTENTION-DEFICIT/HYPERACTIVE DISORDER. (2019). Clinical Practice Guideline for the Diagnosis, Evaluation, and Treatment of Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder in Children and Adolescents. Pediatrics, 144(4), e20192528. https://doi.org/10.1542/peds.2...

Wylock, J., Potelle, D., Hattiez, C., Suleau, H., & Catale, C. (2017). Le trouble de l’attention avec ou sans hyperactivité chez l’enfant et l’adolescent: État de la question. 19/2, 21–23.